رییس دبیرخانه سلامت و امنیت غذایی استان در گفتگو با پیام عسلویه:
معلوم نیست صنایع پیوست سلامت دارند/ صاحبان صنایع پیوست سلامت را تزیینی می‌بینند
اگر سلامت در اولویت باشد، پیوست سلامت جدی گرفته می‌شود
پیام عسلویه: «پیوست سلامت» شاید همان حلقه مفقوده ای باشد که سال هاست مردم استان به دنبال آن می گردند و اتفاقا کمتر هم نسبت به آن توجه شده است. طرحی که در دوره قبلی ریاست دانشگاه علوم پزشکی به شدت مورد توجه بود و با انتصاب وی به سمت معاون وزیر هنوز هم مورد تاکید ریاست دانشگاه علوم پزشکی است. با این حال این طرح بر طبق گفته های رییسی معاون فعلی وزیر و ریاست دانشگاه علوم پزشکی بوشهر آنچنان که باید و شاید مورد توجه صنایع قرار نگرفته تا بتواند بازدهی مورد نظر را داشته باشد. طرحی که می تواند در صورت اجرای کامل و همکاری تمامی نهادها، تحول بسیار خوبی در حوزه سلامت مردم استان بوشهر ایجاد کند. بر همین اساس بر آن شدیم تا در گفتگویی با دکتر عیسی صفوی از اعضای هییت علمی دانشگاه علوم پزشکی و رییس دبیرخانه سلامت و امنیت غذایی استان ضمن آشنایی بیشتر با جزییات این طرح، به بیان چالش ها و موانع پیش روی آن بپردازیم:
پیوست سلامت شاید برای عام مردم نام چندانی آشنایی نباشد. فکر می کنم این گفتگو را با تعریفی از پیوست سلامت آغاز کنیم
با تشکر ازطرح سوال. باید گفت که ما دو اصطلاح داریم. «پیوست سلامت» و « گزارش پیوست سلامت». پیوست سلامت يك طرح بزرگ توسعه اي ممكن است اثرات بالقوه و گاهی ناخواسته اي را بر سلامت مردم داشته باشد قبل از تصويب قانون برنامه پنجم وزارت بهداشت هيچگونه ابزار قانوني براي مداخله در اين زمينه نداشت و گاهي بخاطر اجراي طرح هاي بزرگ توسعه اي براي سلامت مردم پيامد هاي نامطلوبي ايجاد مي شد مثلا بيماري هاي غير واگير و واگير در منطقه اجراي طرح افزايش مي يافت. كه پيوست سلامت براي ارزيابي اين اثرات قبل از اجراي طرح ها تهيه مي شود و روش هاي كاهش اين اثرات را پيشنهاد يا توصيه مي كند و بر اجراي توصيه ها نظارت مي كند تا طرح هاي توسعه اي بدون اثرات نا خواسته بر سلامت مردم در كشور اجرا شود. خوشبختانه بند ب ماده 32 قانون برنامه پنجم اين امكان را براي وزارت بهداشت ايجاد كرده است و با الزام مجريان طرح هاي بزرگ توسعه اي به تهيه پيوست سلامت در حقيقت گام ارزنده اي را در جهت حفظ و ارتقاء سلامت مردم برداشته است.
اما «گزارش پیوست سلامت»، گزارشی است که با هدف پیش بینی و شناسایی مجموعه آثار و پیامد های احتمالی یک طرح برسلامت تهیه و درقالب پیوست تدوین می شود. این آثار و پیامدهای احتمالی باید« ماندگار» باشد. اثرموقت شرط نیست. با تعبیری دیگر، گزارش پیوست سلامت مجموعه ای از دستورالعمل ها، روش ها و ابزارهایی که به صورت نظام مند، اثرات بالقوه و گاهی ناخواسته یک طرح یا پروژه را برسلامت مردم و گسترش آنها را در جامعه ارزیابی می کند. مثلا اگرقراراست یک مجموعه پتروشیمی یا نیروگاه گازی یا اتمی در یک نقطه ازاستان احداث شود اثراتی که بر محیط، هوا و زمین و انسان دارد کدام است. با نوشتن پیوست سلامت مردم متوجه آسیب های چهارگانه طرح و پژوهش اجرایی می شوند.
بر اساس ابلاغيه معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رياست جمهوري اين طرح هاي بزرگ توسعه اي نياز به گزارش پيوست سلامت دارند:
• نيروگاه هاي گازي، سيكل تركيبي و هسته اي
• صنايع نفت، گاز و پتروشمي شامل پالايشگاه و پتروشيمي
• صنايع سنگين شامل كارخانجات توليد گچ، سيمان، ذوب فولاد و نورد
• خدماتي شامل بيمارستانهاي بزرگ، شبكه جمع آوري فاضلاب شهري و تصفيه خانه فاضلاب و مراكز دفع و دفن پسماندها
• كشاورزي شامل كشتارگاه هاي بزرگ صنعتي، دام و طيور و شهرك هاي دامداري و دامپروري
اما در ارتباط با مرجعیت بررسی پیوست سلامت باید گفت، پیرو نامه شماره 1063/100 مورخ 09/07/1392 درخصوص نظارت دانشگاه های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بر اجرای دقیق پیوست سلامت و به استناد مصوبه مورخ 15/01/1395 مجلس شورای اسلامی مبنی بر قانون دائمی شدن «استانداردهای ملی پیوست سلامت برای طرح های بزرگ توسعه ای» به منظور تعامل هرچه بیشتر با دستگاه های اجرایی و عملیاتی‌نمودن تکالیف قانونی که یکی از وظایف شورای عالی سلامت و امنیت غذایی وزارت بهداشت و درمان می باشد.
در سطح استان هم، لازم است در اولین جلسه کارگروه سلامت و امنیت غذایی استان، با تاکید برحضور استاندار محترم، معاون عمرانی استانداری، مدیرکل سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، مدیر کل جهاد کشاورزی و مدیر کل سازمان صنعت، معدن و تجارت، مدیر کل اداره راه و شهرسازی و مدیر کل اداره محیط زیست استان تشکیل و لزوم تهیه گزارش پیوست سلامت قبل از اجرای طرح های مشمول، در جلسه تشریح و نتیجه گزارش جلسه در اسرع وقت به دبیرخانه ملی پیوست سلامت معاونت بهداشت ارسال گردد.
یک کارگروه سه نفره در وزارت بهداشت گزارش پیوست سلامت را بررسی می کند. حجم نهایی این پیوست باید 100 صفحه باشد. نظراین کارگروه برای طرح و تصمیم گیری به کارگروه ماده 215 برنامه پنج ساله پنجم توسعه ارائه می شود. یک نسخه ازگزارش پیوست سلامت تاییده شده باید به سازمان محیط زیست ارسال شود.
پاسخ به این پیوست باید تا 45 روز داده شود. به دو شکل هم باید پاسخ داده شود: یا تایید و یا پیشنهاد اصلاح. آنچه محتوی این گزارش را شامل می شود بررسی اثرات وضعیت بهداشتی، اجتماعی، آقتصادی و فرهنگی، آموزش و پرورش منطقه، محیط فیزیکی و می‌باشد.
تهيه گزارش پيوست سلامت صرفا توسط مشاوريني كه صلاحيت آنها به تصويب معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رياست جمهوري رسيده باشد، مجاز است.
آیا این پیوست دراستان ما توسط حوزه صنعت اجرا شده است؟
براي اطمينان از اجرايي شدن توصيه ها و يافته هاي گزارش هاي پيوست سلامت در مرحله طراحي، اجرا و بهره برداري توسط معاونت هاي بهداشتي نظارت مي شود و با متخلفين مطابق مقررات و قوانين بهداشتي برخورد خواهد شد.
بنده به عنوان رییس دبیرخانه «ساغ» (سلامت و امنیت غذایی) استان ازتاریخ 23 اردیبهشت 1396 ازوجود پیوست سلامت صنایع خبردارنیستم. اما سوال اساسی این است که به فرض وجود چنین پیوستی، وضعیت فعلی در جنوب استان در طول این پیوست است یا عرض آن؟ آیا مطابق این پیوست عمل شده است یا خیر؟ اگرمردم به عنوان ذینفعان ناراضی باشند، این پیوست درست عمل نکرده است. از زمان پدیرش مسئولیت توسط بنده در دبیرخانه «ساغ» دو پیوست به دبیرخانه رسیده است. یکی مربوط به پارس جنوبی بوده است و دیگری مربوط به پتروشیمی دشتستان. هردو پس بررسی اولیه به کارگروه سه نفره وزارت ارسال شده است. اما قراراست در اولین جلسه کارگروه «ساغ» استان یک بانک جامع از پیوست سلامت صنایع استان تهیه شود. اصل سوال شما نشان می دهد که کاری انجام نشده است. یعنی معلوم نیست صنایع پیوست سلامت دارند یا خیر. مرجع این اطلاع رسانی مطابق قانون باید دبیرخانه ساغ استان باشد. من چیزی ندیدم. اما نمی توانم ادعا کنم وجود ندارد. اما در سال 97 به یاری خدا اطلاع رسانی خواهد شد. نکته مهمتر از داشتن پیوست سلامت، عمل به آن است. نظارت و پایش آن ضروری می باشد.
موانع پیش رو در اجرای پیوست چیست؟
مهمترین مانع، اولویت نبودن سلامت است. اگر سلامت در اولویت باشد، پیوست سلامت جدی گرفته می شود. مراحل بعد نظارت و پایش آن می باشد. نکته دوم نگاه و دیدگاه صنایع می باشند. صاحبان صنایع این پیوست را تزیینی می بینند. آنهادر یک قیاس سود و زیان، سود احداث طرح و پروژه را ازآسیب های زیست محیطی و انسانی را بیشتر می دانند. مثلا همواره به این استدلال استناد می کنند که احداث این پروژه فلات تعداد شغل بوجود می‌آورد. اثرات خلق این اشتغال و سود مادی حاصل ازمحصولات پروژه ازمیزان آسیب های احتمالی بیشتراست. صنایع بزرگ با ابزارهای مانند مدرسه سازی، مشارکت در ساخت زیرساخت های شهری، از رعایت پیوست سلامت فرارمی کنند. مدیران شهری هم به خاطر فقرمنابع مالی ازاین مدل ارتباط با صنایع استقبال می کنند. خود مردم هم بیشتربه فکر اشتغال هستند. به تعبیری آنها بین « بد» و « بدتر» گرفتار هستند. بد کار در شرایط سخت و صعب است و بدتر بیکاری می باشد. به واقع پیوست سلامت مخالف اشتغال نیست. این پیوست نوعی آینده نگری است. آینده نگری برای سلامت مثلث هوا، زمین و آب. اگراین مثلث آسیب ببیند زیست برای انسان مقدور نخواهد بود. مدیران و مردم شاید درگام اول از پیوست سلامت استقبال نکنند اما با آگاهی از پیامدهای عدم رعایت این پیوست متوجه آسیب احتمالی خواهند شد. سمن های سلامت در این راستا جهت فرهنگ سازی نقشی کلیدی دارند. این سمن ها می توانند با آگاهی بخشی به مردم پیوست سلامت را درجامعه نهادینه کنند. در ارتباط با مدیران هم باید گفت نظارت دقیق و پایش عملیاتی آنها نقشی اساسی دارد. در سطح ساختاری به اصلاح قوانین نیازداریم.
دانشگاه علوم پزشکی برای مقابله عدم اجرای این پیوست توسط صنعتگران چه راهکاری دارد؟
اولین اقدام تهیه یک بانک جامع از صنایع و کسب اطلاع از وجود پیوست سلامت می باشد. پس ازآن بررسی این پیوست ها می باشد. باید دید این پیوست چگونه صادر شده است. و اگر وجود دارد تا چه اندازه عملیاتی شده است. مرحله بعد نظارت و پایش آنها توسط دبیرخانه خواهد بود. این موارد مربوط به گذشته است. اما در ارتباط با آینده باید گفت هیچ واحد صنعتی و انرژی بدون پیوست سلامت احداث نخواهد شد. تمام موارد فوق در اولین کارگروه ساغ استان مورد بررسی قرارخواهد گرفت.
اجرای کامل این پیوست تا چه اندازه می تواند سلامت مردم استان را به وضع مطلوب نزدیک کند؟
اجرای کامل این پیوست کمترین حُسنی که دارد تضمین سلامت همه جانبه شهروندان استان می باشد. بدین معنا که نه فقط درمان و بهداشت پوشش داده خواهد شد که عوامل اجتماعی و اقتصادی مرتبط با سلامت هم رعایت خواهد شد. با بیمارستان و درمانگاه زدن نمی توان پیوست سلامت را عملیاتی کرد. عملیاتی کردن پیوست سلامت تابع رعایت کردن کل پازل های سلامت می باشد. یعنی همان مولفه های اجتماعی و اقتصادی مرتبط با سلامت (SDH). به واقع پیوست سلامت، جامع دیدن تمام عوامل ضد سلامت می باشد. با پیوست سلامت تمام این عوامل شناسایی می شود.نکته آخرمرتبط با پیوست سلامت، بومی دیدن عوامل مرتبط با سلامت می باشد. یعنی با پیوست سلامت می توان به تناسب هرمحیط عوامل ضد سلامت را شناسایی کرد.
پیوست سلامت شاید برای عام مردم نام چندانی آشنایی نباشد. فکر می کنم این گفتگو را با تعریفی از پیوست سلامت آغاز کنیم
با تشکر ازطرح سوال. باید گفت که ما دو اصطلاح داریم. «پیوست سلامت» و « گزارش پیوست سلامت». پیوست سلامت يك طرح بزرگ توسعه اي ممكن است اثرات بالقوه و گاهی ناخواسته اي را بر سلامت مردم داشته باشد قبل از تصويب قانون برنامه پنجم وزارت بهداشت هيچگونه ابزار قانوني براي مداخله در اين زمينه نداشت و گاهي بخاطر اجراي طرح هاي بزرگ توسعه اي براي سلامت مردم پيامد هاي نامطلوبي ايجاد مي شد مثلا بيماري هاي غير واگير و واگير در منطقه اجراي طرح افزايش مي يافت. كه پيوست سلامت براي ارزيابي اين اثرات قبل از اجراي طرح ها تهيه مي شود و روش هاي كاهش اين اثرات را پيشنهاد يا توصيه مي كند و بر اجراي توصيه ها نظارت مي كند تا طرح هاي توسعه اي بدون اثرات نا خواسته بر سلامت مردم در كشور اجرا شود. خوشبختانه بند ب ماده 32 قانون برنامه پنجم اين امكان را براي وزارت بهداشت ايجاد كرده است و با الزام مجريان طرح هاي بزرگ توسعه اي به تهيه پيوست سلامت در حقيقت گام ارزنده اي را در جهت حفظ و ارتقاء سلامت مردم برداشته است.
اما «گزارش پیوست سلامت»، گزارشی است که با هدف پیش بینی و شناسایی مجموعه آثار و پیامد های احتمالی یک طرح برسلامت تهیه و درقالب پیوست تدوین می شود. این آثار و پیامدهای احتمالی باید« ماندگار» باشد. اثرموقت شرط نیست. با تعبیری دیگر، گزارش پیوست سلامت مجموعه ای از دستورالعمل ها، روش ها و ابزارهایی که به صورت نظام مند، اثرات بالقوه و گاهی ناخواسته یک طرح یا پروژه را برسلامت مردم و گسترش آنها را در جامعه ارزیابی می کند. مثلا اگرقراراست یک مجموعه پتروشیمی یا نیروگاه گازی یا اتمی در یک نقطه ازاستان احداث شود اثراتی که بر محیط، هوا و زمین و انسان دارد کدام است. با نوشتن پیوست سلامت مردم متوجه آسیب های چهارگانه طرح و پژوهش اجرایی می شوند.
بر اساس ابلاغيه معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رياست جمهوري اين طرح هاي بزرگ توسعه اي نياز به گزارش پيوست سلامت دارند:
• نيروگاه هاي گازي، سيكل تركيبي و هسته اي
• صنايع نفت، گاز و پتروشمي شامل پالايشگاه و پتروشيمي
• صنايع سنگين شامل كارخانجات توليد گچ، سيمان، ذوب فولاد و نورد
• خدماتي شامل بيمارستانهاي بزرگ، شبكه جمع آوري فاضلاب شهري و تصفيه خانه فاضلاب و مراكز دفع و دفن پسماندها
• كشاورزي شامل كشتارگاه هاي بزرگ صنعتي، دام و طيور و شهرك هاي دامداري و دامپروري
اما در ارتباط با مرجعیت بررسی پیوست سلامت باید گفت، پیرو نامه شماره 1063/100 مورخ 09/07/1392 درخصوص نظارت دانشگاه های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بر اجرای دقیق پیوست سلامت و به استناد مصوبه مورخ 15/01/1395 مجلس شورای اسلامی مبنی بر قانون دائمی شدن «استانداردهای ملی پیوست سلامت برای طرح های بزرگ توسعه ای» به منظور تعامل هرچه بیشتر با دستگاه های اجرایی و عملیاتی‌نمودن تکالیف قانونی که یکی از وظایف شورای عالی سلامت و امنیت غذایی وزارت بهداشت و درمان می باشد.
در سطح استان هم، لازم است در اولین جلسه کارگروه سلامت و امنیت غذایی استان، با تاکید برحضور استاندار محترم، معاون عمرانی استانداری، مدیرکل سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، مدیر کل جهاد کشاورزی و مدیر کل سازمان صنعت، معدن و تجارت، مدیر کل اداره راه و شهرسازی و مدیر کل اداره محیط زیست استان تشکیل و لزوم تهیه گزارش پیوست سلامت قبل از اجرای طرح های مشمول، در جلسه تشریح و نتیجه گزارش جلسه در اسرع وقت به دبیرخانه ملی پیوست سلامت معاونت بهداشت ارسال گردد.
یک کارگروه سه نفره در وزارت بهداشت گزارش پیوست سلامت را بررسی می کند. حجم نهایی این پیوست باید 100 صفحه باشد. نظراین کارگروه برای طرح و تصمیم گیری به کارگروه ماده 215 برنامه پنج ساله پنجم توسعه ارائه می شود. یک نسخه ازگزارش پیوست سلامت تاییده شده باید به سازمان محیط زیست ارسال شود.
پاسخ به این پیوست باید تا 45 روز داده شود. به دو شکل هم باید پاسخ داده شود: یا تایید و یا پیشنهاد اصلاح. آنچه محتوی این گزارش را شامل می شود بررسی اثرات وضعیت بهداشتی، اجتماعی، آقتصادی و فرهنگی، آموزش و پرورش منطقه، محیط فیزیکی و می‌باشد.
تهيه گزارش پيوست سلامت صرفا توسط مشاوريني كه صلاحيت آنها به تصويب معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رياست جمهوري رسيده باشد، مجاز است.
آیا این پیوست دراستان ما توسط حوزه صنعت اجرا شده است؟
براي اطمينان از اجرايي شدن توصيه ها و يافته هاي گزارش هاي پيوست سلامت در مرحله طراحي، اجرا و بهره برداري توسط معاونت هاي بهداشتي نظارت مي شود و با متخلفين مطابق مقررات و قوانين بهداشتي برخورد خواهد شد.
بنده به عنوان رییس دبیرخانه «ساغ» (سلامت و امنیت غذایی) استان ازتاریخ 23 اردیبهشت 1396 ازوجود پیوست سلامت صنایع خبردارنیستم. اما سوال اساسی این است که به فرض وجود چنین پیوستی، وضعیت فعلی در جنوب استان در طول این پیوست است یا عرض آن؟ آیا مطابق این پیوست عمل شده است یا خیر؟ اگرمردم به عنوان ذینفعان ناراضی باشند، این پیوست درست عمل نکرده است. از زمان پدیرش مسئولیت توسط بنده در دبیرخانه «ساغ» دو پیوست به دبیرخانه رسیده است. یکی مربوط به پارس جنوبی بوده است و دیگری مربوط به پتروشیمی دشتستان. هردو پس بررسی اولیه به کارگروه سه نفره وزارت ارسال شده است. اما قراراست در اولین جلسه کارگروه «ساغ» استان یک بانک جامع از پیوست سلامت صنایع استان تهیه شود. اصل سوال شما نشان می دهد که کاری انجام نشده است. یعنی معلوم نیست صنایع پیوست سلامت دارند یا خیر. مرجع این اطلاع رسانی مطابق قانون باید دبیرخانه ساغ استان باشد. من چیزی ندیدم. اما نمی توانم ادعا کنم وجود ندارد. اما در سال 97 به یاری خدا اطلاع رسانی خواهد شد. نکته مهمتر از داشتن پیوست سلامت، عمل به آن است. نظارت و پایش آن ضروری می باشد.
موانع پیش رو در اجرای پیوست چیست؟
مهمترین مانع، اولویت نبودن سلامت است. اگر سلامت در اولویت باشد، پیوست سلامت جدی گرفته می شود. مراحل بعد نظارت و پایش آن می باشد. نکته دوم نگاه و دیدگاه صنایع می باشند. صاحبان صنایع این پیوست را تزیینی می بینند. آنهادر یک قیاس سود و زیان، سود احداث طرح و پروژه را ازآسیب های زیست محیطی و انسانی را بیشتر می دانند. مثلا همواره به این استدلال استناد می کنند که احداث این پروژه فلات تعداد شغل بوجود می‌آورد. اثرات خلق این اشتغال و سود مادی حاصل ازمحصولات پروژه ازمیزان آسیب های احتمالی بیشتراست. صنایع بزرگ با ابزارهای مانند مدرسه سازی، مشارکت در ساخت زیرساخت های شهری، از رعایت پیوست سلامت فرارمی کنند. مدیران شهری هم به خاطر فقرمنابع مالی ازاین مدل ارتباط با صنایع استقبال می کنند. خود مردم هم بیشتربه فکر اشتغال هستند. به تعبیری آنها بین « بد» و « بدتر» گرفتار هستند. بد کار در شرایط سخت و صعب است و بدتر بیکاری می باشد. به واقع پیوست سلامت مخالف اشتغال نیست. این پیوست نوعی آینده نگری است. آینده نگری برای سلامت مثلث هوا، زمین و آب. اگراین مثلث آسیب ببیند زیست برای انسان مقدور نخواهد بود. مدیران و مردم شاید درگام اول از پیوست سلامت استقبال نکنند اما با آگاهی از پیامدهای عدم رعایت این پیوست متوجه آسیب احتمالی خواهند شد. سمن های سلامت در این راستا جهت فرهنگ سازی نقشی کلیدی دارند. این سمن ها می توانند با آگاهی بخشی به مردم پیوست سلامت را درجامعه نهادینه کنند. در ارتباط با مدیران هم باید گفت نظارت دقیق و پایش عملیاتی آنها نقشی اساسی دارد. در سطح ساختاری به اصلاح قوانین نیازداریم.
دانشگاه علوم پزشکی برای مقابله عدم اجرای این پیوست توسط صنعتگران چه راهکاری دارد؟
اولین اقدام تهیه یک بانک جامع از صنایع و کسب اطلاع از وجود پیوست سلامت می باشد. پس ازآن بررسی این پیوست ها می باشد. باید دید این پیوست چگونه صادر شده است. و اگر وجود دارد تا چه اندازه عملیاتی شده است. مرحله بعد نظارت و پایش آنها توسط دبیرخانه خواهد بود. این موارد مربوط به گذشته است. اما در ارتباط با آینده باید گفت هیچ واحد صنعتی و انرژی بدون پیوست سلامت احداث نخواهد شد. تمام موارد فوق در اولین کارگروه ساغ استان مورد بررسی قرارخواهد گرفت.
اجرای کامل این پیوست تا چه اندازه می تواند سلامت مردم استان را به وضع مطلوب نزدیک کند؟
اجرای کامل این پیوست کمترین حُسنی که دارد تضمین سلامت همه جانبه شهروندان استان می باشد. بدین معنا که نه فقط درمان و بهداشت پوشش داده خواهد شد که عوامل اجتماعی و اقتصادی مرتبط با سلامت هم رعایت خواهد شد. با بیمارستان و درمانگاه زدن نمی توان پیوست سلامت را عملیاتی کرد. عملیاتی کردن پیوست سلامت تابع رعایت کردن کل پازل های سلامت می باشد. یعنی همان مولفه های اجتماعی و اقتصادی مرتبط با سلامت (SDH). به واقع پیوست سلامت، جامع دیدن تمام عوامل ضد سلامت می باشد. با پیوست سلامت تمام این عوامل شناسایی می شود.نکته آخرمرتبط با پیوست سلامت، بومی دیدن عوامل مرتبط با سلامت می باشد. یعنی با پیوست سلامت می توان به تناسب هرمحیط عوامل ضد سلامت را شناسایی کرد.
ارسال دیدگاه
